Konserwacja i digitalizacja najcenniejszych, średniowiecznych, pergaminowych dokumentów miasta Skoczowa

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich:

Europa inwestująca w obszary wiejskie.

Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach działania „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” – mały projekt – Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Celem projektu „Konserwacja i digitalizacja najcenniejszych, średniowiecznych, pergaminowych dokumentów miasta Skoczowa” jest zachowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego i historycznego oraz promowanie gminy Skoczów poprzez konserwację zabytkowych dokumentów.

Gmina Skoczów posiada zespół dokumentów pergaminowych pochodzących z okresu średniowiecza. Dokumenty te to najważniejsze dziedzictwo miasta, które formie depozytu przechowywane są w Muzeum im. Gustawa Morcinka w Skoczowie. Najważniejszy jest dokument wydany przez księcia cieszyńskiego Przemysława II potwierdzający prawa i przywileje miasta wydane jeszcze w XIV w, które spłonęły w 1469 r. w wielkim pożarze. Przemysław II potwierdza te dokumenty w r. 1470. Pozostałe dokumenty to pisma związane z szeregiem umów, nadań zawieranych w obliczu książąt cieszyńskich na zamku w Cieszynie przez rycerstwo księstwa. Są one obrazem stosunków panujących w średniowieczu na obszarze miasta Skoczowa i w jego okolicy. Stanowią istotę informacji o średniowieczu. Innych dokumentów z tego okresu miasto nie posiada. Dlatego ich konserwacja zarówno dla dzisiejszego społeczeństwa, jak i przyszłych pokoleń była niezwykle ważna. zabiegom konserwatorskim poddano 22 najstarsze pergaminy, które znajdowały się w bardzo złym stanie.

Projekt został zrealizowany w ramach działania 413 „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” – mały projekt – Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.

O konserwacji skoczowskich pergaminów

              Konserwacji poddano  niezwykle cenny zbiór dokumentów  pergaminowych związanych z historią Skoczowa, gromadzonych przez miasto od średniowiecza.  Najstarszy dokument pochodzi z XV wieku, najmłodszy z wieku XIX. W 2012 roku do konserwacji trafiła tylko część zespołu - 22 jednostki inwentarzowe, zawierające 21 dokumentów jednoarkuszowych i 1 księgę. Wszystkie sporządzone na pergaminie, uwierzytelnione zostały przede wszystkim pieczęciami woskowymi. (Pergamin to cienko wyprawiona skóra cielęca, koźlęca lub owcza). Dokumenty przechowywane były w formie wielokrotnie złożonej w  kartonowych pudełkach umieszczonych w metalowej skrzyni, która chroniła je przed niekorzystnymi wpływami zewnętrznymi.

                Z punktu widzenia konserwatora  kilka rękopisów zasługuje na szczególną uwagę ze względu na swoją wartość historyczną i artystyczną, stopień zniszczenia, oraz konieczność przeprowadzenia niestandardowych zabiegów konserwatorskich.

Stan zachowania dokumentów świadczył o licznych przeprowadzkach i przechowywaniu ich w niewłaściwych i zmiennych warunkach klimatycznych.  Na pergaminach widoczne były ślady zawilgocenia (ekstremalnie nawet zalania), działania zmiennej temperatury, a także związane z tym postępujące zmiany mikrobiologiczne w postaci rozrostu pleśni. Konsekwencją zmian w strukturze pergaminów było ich silne usztywnienie i deformacje w stopniu uniemożliwiającym bezpieczne rozłożenie dokumentów. Zabrudzenia powierzchniowe dotyczyły głównie wierzchniej części arkuszy, które najczęściej narażone były na działanie kurzu. W efekcie tarć i wymuszonych naprężeń na liniach złożeń atrament był przetarty, a tekst słabo czytelny. Najbardziej ucierpiały zapiski dorsalne wykonywane atramentem na zewnętrznych stronach arkuszy. Ślady po żerowaniu owadów odnotowano tylko w oprawie księgi.

Najgroźniejszymi zniszczeniami były jednak mechaniczne uszkodzenia pieczęci woskowych oraz ich strukturalne osłabienie. Zachowało się 15 pieczęci woskowych i jedna pieczęć opłatkowa. Woskowe miski były mocno rozwarstwione i kruche, tylko połowa zachowała się w całości, a odciski pieczętne pod grubą warstwą zabrudzeń stały się prawie nieczytelne.

W niektórych przypadkach pieczęcie nie dotrwały do naszych czasów. Pozostały jedynie ślady ich istnienia, jak np.: aksamitny woreczek czy fragmenty pergaminowych pasków. Jedna z 4 dużych pieczęci (zamkniętych w drewnianych puszkach), na skutek uderzenia, została całkowicie połamana na  kilkanaście różnej wielkości fragmentów.

                W szczególnie złym stanie zachował się Kodeks Skoczowski – piękna księga oprawiona w czerwony aksamit, przeszyta złotym sznurem z dużą, efektowną pieczęcią oraz kartą tytułową ozdobioną złotymi bordiurami i wiciami roślinnymi. Zalanie spowodowało usztywnienie i deformację kart, pergamin utracił swą elastyczność, co utrudniało swobodne otwieranie dokumentu i przekładanie kart. W wyniku rozmycia nieodpornych na wodę pigmentów powstały liczne plamy i zacieki, a na wyklejkach oprócz czerwonych przebarwień  również silny rozrost pleśni. Zniszczone i osłabione były jedwabne wiązania i aksamitna okleina, złoty sznur pod warstwą korozyjną i zabrudzeniami utracił swój pierwotny połysk. Pieczęć, nie licząc kilku drobnych uszczerbków na krawędzi misy, dzięki solidnej drewnianej puszcze zachowała się w stosunkowo dobrym stanie.

                Jeden z najcenniejszych dokumentów to wystawiony przez księcia Przemka „Poświadczenie przywilejów miejskich miasta Skoczowa” z 1470 roku. Głównym problemem konserwatorskim były w nim rozległe, ciemne woskowe plamy częściowo zakrywające tekst oraz zabrudzenia powierzchniowe. Plamy usunięto poprzez szereg zabiegów chemicznych, wzmocniono pięknie plecione jedwabne sznureczki i oczyszczono pieczęć.

                Niektóre pergaminy zostały uszkodzone mechanicznie. W miejscach ubytków większych i mniejszych (głównie na złożeniach) wklejono dopasowane do ich kształtu pergaminowe łatki, a osłabione partie podklejono bibułką japońską.

                Omówione wcześniej zniszczenia pieczęci oraz wżery atramentowe stanowiły główne zagrożenia dla trwałości kolekcji. Pieczęcie zostały wzmocnione przez nastrzykiwanie roztworem na bazie propolisu, który skleił rozwarstwiony wosk i przesycił jego strukturę. Miejsca narażone na dalszy uszczerbek otoczone zostały opaskami z naturalnego wosku. Tam, gdzie zachowały się odpowiednio duże fragmenty przeprowadzono rekonstrukcje. Dopasowano i złożono fragmenty rozsypanej pieczęci wzmacniając ją otokiem z czerwonego wosku

Wżery atramentowe (litery wykruszające się z tekstu pod wpływem procesów chemicznych) precyzyjnie zabezpieczone zostały substancją konsolidującą, podobnie jak partie tekstu przetarte w miejscach złożeń dokumentów. Zneutralizowano również plamki rdzy, bardzo groźne dla pergaminowego podłoża.

                Oprócz wyżej opisanych zabiegów wszystkie rękopisy poddano standardowym czynnościom takim jak dezynfekcja, oczyszczenie, uelastycznienie pergaminu, wzmocnienie sznurków, tasiemek, sklejenie drewnianych puszek czy  zabezpieczenie powierzchniowe drewna.

                Dokumenty umieszczono w dopasowanych indywidualnie pudłach, w których zostały unieruchomione a pieczęcie osadzone w zagłębieniach.

Zabiegi konserwatorskie przede wszystkim powstrzymały procesy destrukcji. Odzyskane zostały też walory użytkowe dokumentów, a w ogromnej większości i estetyczne. Nowe pudła są skutecznym zabezpieczeniem przed działaniem niekorzystnych czynników zewnętrznych jak kurz i światło. Digitalizacja zaś, zapewniła dostęp do obiektów jako źródła wiedzy, bez konieczności sięgania do oryginałów.

Anna Fedrizzi-Szostok

***

Dobiega końca realizacja projektu „Konserwacja i digitalizacja najcenniejszych, średniowiecznych dokumentów miasta Skoczowa”. Konferencja podsumowująca projekt odbędzie się w sobotę, 13 marca 2013 r. o godz. 11.00 w Muzeum im. Gustawa Morcinka w Skoczowie przy ul. Fabrycznej 5. Od niedzieli, 14 marca aż do 30 kwietnia będzie można podziwiać w muzealnych gablotach odnowione dokumenty. To rzadka okazja, ponieważ na co dzień oryginały nie są wystawiane lecz przechowywane w specjalnie wykonanych pudłach. Zapraszamy.