Szlak skoczowskich zabytków

Do XVIII w. Skoczów miał drewnianą zabudowę. Murowany był zamek, ratusz i kościół. Wiele napisano na temat pożarów, które od XV w. nawiedzały miasto. Najtragiczniejszy był wiek XVIII, kiedy w przeciągu 43 lat miasto spaliło się dwukrotnie. W pożarze w 1756 r. spłonęło 105 budynków, ratusz, kościół i zamek. W tym samym roku wybuchła wojna 7-letnia i rozpoczęła się okupacja wojsk pruskich. Dopiero po tych tragicznych wydarzeniach, w II poł. XVIII i pocz. XIX w. nastąpił okres dość szybkiego rozwoju.

Powstały wtedy, zachowane w większości do naszych czasów prawie w niezmienionym kształcie, ratusz, kościół, szpital miejski, kamienica przy ul. Fabrycznej oraz nieistniejące już – zamek, hotel miejski i koszary za Wisłą. Do miasta doprowadzono wodę z Kaplicówki, skanalizowano i wybrukowano kamieniem rzecznym rynek i dwie główne uliczki. Czyszczarnię na środku rynku ozdobiono figurą Jonasza, obok stanęła potem statua Jana Sarkandra i kamienny krzyż.
 Dalsze przyśpieszenie rozwoju nastąpiło na przełomie XIX i XX w. Miał na to wpływ rozwój przemysłu i linia kolejowa z Cieszyna do Bielska oddana do użytku w 1888 r.

RYNEK

Skoczów posiada typowy układ dla miast lokowanych w wiekach średnich z czworobocznym Rynkiem w centrum i uliczkami wychodzącymi z jego rogów. Przy zachodniej pierzei – prawdopodobnie od założenia stale w tym samym miejscu – stoi ratusz.
W XIX w. Rynek nazywano z niemiecka Ringplatzem. Przed I wojną światową uchwałą Wydziału Gminnego przemianowano go na Plac Karla Sohlicha, na cześć zmarłego w 1911 r. długoletniego burmistrza Skoczowa. Po I wojnie światowej obowiązywała polska nazwa Rynek, zmieniona w 1936 r. na Plac Marszałka Piłsudskiego. W 1938 r. przebrukowano rynek kostką granitową

1. RATUSZ
 Usytuowany w zachodniej pierzei, zbudowany został w 1797 r., wieża pochodzi z 1801 r. Późnobarokowy, pierwotnie piętrowy z wieżą na osi ponad fasadą. W 1935 r. przebudowany z dodaniem drugiego piętra. Na wysokości I piętra balkon o kutej balustradzie, po bokach wejścia na balkon dwa medaliony z płaskorzeźbionymi herbami Skoczowa i arcyksięcia Kazimierza Albrechta oraz data 1797. U nasady wieży od frontu wizerunek św. Jana Sarkandra w owalnym, profilowanym obramieniu. 10 V 1933 r. na posiedzeniu Wydziału Gminnego odczytano Reskrypt Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego, według którego ratusz w Skoczowie uznany został Rozporządzeniem Prezydenta RP z 6 II 1928 r. „O opiece nad zabytkami” za zabytek sztuki.

2. DOM URODZENIA ŚW. JANA SARKANDRA, Rynek 2
 Dom przylegający do ratusza, według tradycji jest miejscem urodzenia św. Jana Sarkandra. Pierwotny, zapewne z XVI/XVII w., przekształcony. Zachowała się piwnica murowana z kamienia, prostokątna, sklepiona kolebkowo, w której od 1890 r. istnieje kaplica św. Jana Sarkandra. W odrestaurowanych pomieszczeniach parteru od 1994 r. działa Muzeum Parafialne św. Jana Sarkandra. W ścianie frontowej na wysokości parteru znajduje się kamienna tabliczka informująca o urodzeniu w tym miejscu św. Jana Sarkandra.

3. MIEJSKA „CZYSZCZARNIA” Z FIGURĄ JONASZA (TRYTONA)
Pod koniec XVIII w. na Rynku stanęła murowana czyszczarnia, do której drewnianymi rurami doprowadzono wodę z Kaplicówki. Jako ozdobę studni ustawiono kamienny posąg Jonasza, zwanego Trytonem, dzieło Wacława Donaya. Po założeniu wodociągu miejskiego, w 1895 r. usunięto z Rynku czyszczarnię, a figurę ustawiono w ogrodzie za hotelem. W 1901 r. przeniesiono ją ku studzience na zboczu Kaplicówki. 10 V 1933 r. Reskryptem Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego „figurę rzeźbioną z kamienia, Posejdona zwanego Jonaszem” uznano za zabytek sztuki na podstawie Rozporządzenia Prezydenta RP z 6 II 1928 r. o opiece nad zabytkami. Dopiero w 1956 r. mocno uszkodzony posąg przeniesiono do parku za OSP i poddano wstępnej konserwacji. Staraniem Koła MZC i władz miasta 19 XI 1976 r. Jonasz wrócił na skoczowski rynek. W roku 2005 przeprowadzono renowację rzeźby i basenu.

4. SECESYJNE KAMIENICZKI PRZY WSCHODNIEJ PIERZEI
 Domy przy Rynku na ogół pochodzą z II poł. XVIII i pocz. XIX w., w większości na starych zrębach. Ustawione kalenicowo, przeważnie piętrowe, podpiwniczone, z długą sklepioną sienią przeważnie na przestrzał. W pomieszczeniach sklepienia żaglaste, żaglaste na gurtach, krzyżowe lub kolebkowe z lunetami. W domu nr 22 w jednej z izb strop belkowany z datą 1758. Fasady kamienic odbudowanych po pożarze w 1910 r. otrzymały wystrój secesyjny. Na uwagę zasługują fasady budynków nr 10, 14, 15 i 16. Budowała je głównie miejscowa firma Juliusza Stritzkiego według planów cieszyńskiego architekta Dostala lub własnych, korzystając przy projektowaniu fasad z gotowych wzorów w wiedeńskich katalogach.

5. KAMIENICA Z 1793 R. ul. Fabryczna 5

 Powstała na miejscu wcześniejszego budynku, który spłonął w pożarze w 1756 r. Według przekazów miała to być kaplica zamkowa, za czym przemawia bogata dekoracja stiukowa stropu z symbolem maryjnym w sali tylnego traktu. Przykład szerokofrontowego domu wolnostojącego (pierwotnie), z sienią na osi i reprezentacyjną salą w tylnym trakcie. Rozwiązanie wnętrza barokowe, sklepienia krzyżowe z lunetami, sień i klatka sklepione kolebkowo. Najstarszą częścią są kamienne piwnice ze sklepieniem beczkowym, zachowane pod tylnym traktem. Elewacja I piętra rokokowa, dach mansardowy z naczółkiem. Portal kamienny, zamknięty półkoliście, z kwadratowym nadświetlem i datą 1793. Powyżej płaskorzeźba św. Jana Chrzciciela. Po kapitalnym remoncie w latach 1983 – 1986, od 20 XII 1986 r. kamienica jest siedzibą Muzeum im. Gustawa Morcinka. 

Wskazania:
 W sąsiedztwie Muzeum, u zbiegu ulic Fabrycznej i Garbarskiej, stara fabryka sukiennicza z 1 poł. XIX w. Od 1895 r. własność Heilpernów, którzy nadali jej nazwę Pierwsza Śląska Fabryka Koców, Derek i Guń. Spłonęła na pocz. XX w., odbudowana i rozbudowana. Po II wojnie światowej Zakłady Przemysłu Wełnianego PLEDAN. Kapliczka – według tradycji postawiono ją na rynku na życzenie ks. Elżbiety Lukrecji w 1 poł. XVII w. Podupadającą państwo Holikowie w 1877 r. przenieśli do swego ogrodu. Miała ich uchronić przed pożarem w 1910 r.

 6. ULICA ZAMKOWA
 Uchwałą Wydziału Gminnego z 1923 r. uliczkę stanowiącą łącznik między ulicami Bielską i Garbarską, prowadzącą na tyłach skoczowskiego zamku, nazwano ZAMKOWĄ. Tuż przed II wojną światową uliczkę przebudowano z zamiarem usprawnienia komunikacji w śródmieściu. Obecnie pozostaje jedynym śladem po rozebranym w 1938 r. zamku Piastów Cieszyńskich w Skoczowie.

7. SZKOŁA Z 1873 r., ul. Bielska
 Szkoła 6-klasowa zbudowana na parceli ofiarowanej miastu przez właściciela dóbr Komory Cieszyńskiej, arcyksięcia Albrechta. Stała na wprost zamku, od ulicy oddzielona dwoma ogródkami, za budynkiem było podwórze, boisko i ogród (zabrane w 1937 r. pod ul. Objazdową, a potem także bank). Od 1903 r. szkoła żeńska, po I wojnie światowej mniejszościowa szkoła niemiecka, od 1933 r. Powszechna Szkoła im. Ignacego Paderewskiego. W 1945 r. zdewastowana przez stacjonujące w niej wojsko niemieckie, a następnie sowieckie. W latach 1947 – 48 odrestaurowana i podniesiona do drugiego piętra. Obecnie – Gimnazjum nr 2. Na placu po zburzonym zamku urządzone boisko szkolne.

8. ZAMEK PIASTOWSKI
 Powstał w średniowieczu jako jeden z grodów książąt cieszyńskich. Początkowo drewniany, potem konstrukcja kamienno-drewniana. Otoczony wałem drewniano-ziemnym, poświadczonym jeszcze w XVI w. Od 1573 r. siedziba szlacheckiej rodziny Logau’ów, którzy przebudowali go na murowany dwór o charakterze rezydencjalnym. Po 1653 r. własność Komory Cieszyńskiej. W XVIII w. dwukrotnie spłonął w pożarach miasta, odbudowywany z wykorzystaniem wcześniejszych elementów. Porównanie z późniejszymi planami wskazuje, że do XX w. zachowała się jedynie część wcześniejszego zamku. W II poł. XIX w. siedziba sądu powiatowego, część pomieszczeń wynajmowała szkoła. Od 1902 r. własność miasta. W latach 1913 – 1918 siedziba Muzeum Beskidzkiego Karola Prausa. Rozebrany w 1938 r.

9. SECESYJNE KAMIENICE NR 18, 20
 Pochodzą z pocz. XIX w., stanowiły własność kupieckich rodzin Tomaszków i Fialów. Po pożarze w 1910 r. odbudowane, fasady i ściany boczne z bogatą dekoracją secesyjną. W budynku nr 18 zachowana w sieni posadzka z kolorowych płytek i fragmenty ściennych polichromii secesyjnych.

PLAC KOŚCIELNY

10. KOŚCIÓŁ PW. ŚŚ. APOSTOŁÓW PIOTRA I PAWŁA
 Zbudowany w 1762 r. na miejscu wcześniejszego, który spłonął w 1756 r. Konsekrowany w 1767 r. Wieża dobudowana w 1862 r. Orientowany, barokowy o zatartych cechach stylowych. Trójnawowy, halowo-emporowy, o trzech przęsłach, z nawą główną szerszą i wyższą od prezbiterium. Przy korpusie od zachodu występująca ryzalitem kwadratowa wieża z kruchtą w przyziemiu. Pod kościołem zasypane krypty. Ołtarz główny barokowo-klasycystyczny z pocz. XIX w., odnowiony w 1891 r., kolumnowy, z rzeźbami śś. Piotra i Pawła, w polu środkowym obraz Spotkanie Ap. Piotra i Pawła w drodze na męczeństwo wg Jana Lafranco z Rzymu. Boczne ołtarze – o charakterze barokowym, z obrazami św. Jana Sarkandra, św. Floriana z widokiem płonącego Skoczowa, św. Jana Nepomucena, św. Barbary, św. Wincentego z Ferrary. Ambona rokokowa z 1767 r., organy z 1892 r. (firma Rieger z Karniowa).

KRZYŻ 
 Ustawiony w 1870 r., do 1872 r. był jednocześnie krzyżem cmentarnym. Ufundowany przez W. Mainkę. Z białego marmuru, z postacią Chrystusa odlaną z metalu, na podstawie dwa wersety z Ewangelii.

BAROKOWE FIGURY 
 Rzeźby przedstawiające świętych Piotra z Alkantary i Jana Kapistrana (od ul. Objazdowej) oraz Jana Sarkandra i Jana Nepomucena (od ul. Kościelnej) datowane są na II poł. XVIII w., pochodzą z pracowni Wacława Donaya.

KAPLICÓWKA

11. KAPLICA ŚW. JANA SARKANDRA
 Obecna kaplica jest już czwartą budowlą na wzgórzu zwanym. Od 1871r. poświęcona jest św. Janowi Sarkandrowi. Decyzję o budowie obecnego oratorium podjął ks. prałat Jan Ew. Mocko po tym, jak papież Pius XI rozszerzył kult na obszar całej Polski. Plany wykonał cieszyński architekt Wiedermann, a prace budowlane zlecono firmie Stritzkich ze Skoczowa. Poświęcenie nastąpiło 27 V 1834 r. Wnętrze kaplicy zdobi stylowy ołtarz z figurą Jana Sarkandra, wzorowaną na rzeźbie z katedry ołomunieckiej. Od 1985 r. przed kaplicą stoi krzyż papieski z Katowic-Muchowca. Na miejscu Ołtarza Papieskiego z 1995 r. postawiono pamiątkowy obelisk.

12. KOŚCIÓŁ EWANGELICKO-AUGSBURSKI ŚW. TRÓJCY, ul. Zofii Kossak-Szatkowskiej

 Zbudowany w latach 1863 – 1865, neogotycki, murowany, potynkowany. Prezbiterium krótkie, prostokątne, z zakrystią i klatką schodową po bokach. Nawa na rzucie prostokąta z wtopioną od frontu wieżą z kruchtą w przyziemiu. Prezbiterium i lokalność przy wieży sklepione krzyżowo, w kruchcie pod wieżą sklepienie kolebkowe. Wewnątrz dwukondygnacjowe empory wsparte na filarach, z balustradami dekorowanymi płycinami. Na zewnątrz kościół opięty przewyższającymi ściany skarpami. Wieża czworoboczna, o ściętych narożnikach w górnej kondygnacji, zwieńczona hełmem piramidalnym. Dachy dwuspadowe, pobite blachą. Ołtarz neogotycki, z kazalnicą powyżej.

13. KRZYŻ KAMIENNY, ul. Cieszyńska
 Usytuowany przy wjeździe do miasta od zachodniej strony, przy dawnej rogatce miejskiej. Ufundowany w 1865 r. przez Jana i Weronikę Woykowskich. Na kamiennym krzyżu metalowa figura ukrzyżowanego Chrystusa, na podstawie wyryta data fundacji.

MAŁY RYNEK

 Położony przy ul. Cieszyńskiej, od rynku oddzielony był restauracją Szczurkowej, rozlewnią cieszyńskiego piwa i starą lodownią. Nazywano go „świńskim ryneczkiem”, gdyż od dawien dawna odbywały się tu targi na nabiał, drób i warzywa. Na przełomie XIX i XX w. organizowano na placu widowiska i imprezy rozrywkowe. W 1853 r. przy ul. Cieszyńskiej, za Ryneczkiem wzniesiono synagogę żydowską. W 1923 r. przemianowano mały ryneczek na Plac 30 Stycznia, na pamiątkę bitwy pod Skoczowem w 1919 r.

 14. POMNICZEK UPAMIĘTNIAJĄCY SYNAGOGĘ

Zbudowana w 1853 r. synagoga była kultowym i duchowym centrum gminy żydowskiej w Skoczowie. Działała przy niej Talmud – Thora – Schule. W okresie okupacji hitlerowskiej Żydów wysiedlono, a synagogę w 1940 r. rozebrano. 21 VI 1994 r. w Skoczowie odbyła się uroczystość odsłonięcia pomniczka upamiętniającego 100. rocznicę powstania Żydowskiej Gminy Wyznaniowej i 140. rocznicy wybudowania synagogi. Autorem pomniczka jest cieszyński rzeźbiarz Jan Herma, fundatorem Eliezer Urbach, syn ostatniego przełożonego Gminy.

ULICA MICKIEWICZA

Na przełomie XIX i XX w. rozpoczęła się zabudowa wzdłuż nowej drogi łączącej centrum miasta z dworcem kolejowym, zwanej wówczas Banhofstrasse. Powstały przy niej reprezentacyjne gmachy sądu grodzkiego z więzieniem, nowej szkoły, poczty, Komunalnej Kasy Oszczędności i wille zamożnych skoczowskich rodzin, głównie fabrykantów i inteligencji. Większość z nich zaprojektowała i wybudowała firma Juliusza i Jana Stritzkich.

15. KOŚCIÓŁ PW. ZNALEZIENIA KRZYŻA ŚW. – SZPITALIK
 Najstarszy zabytek skoczowski, dawna kaplica przy szpitalu miejskim, wzmiankowany po raz pierwszy w dokumencie ks. Kazimierza z 1484 r. Przebudowany i powiększony w l. 1794 – 1795 dzięki pomocy arcyks. Kazimierza Albrechta i w 1870 r. z fundacji Maksymiliana Habla. Bez wyraźnych cech stylowych, orientowany, murowany z kamienia i cegły, potynkowany. Korpus prostokątny, jednonawowy, prezbiterium węższe i niższe, zamknięte trójbocznie. Dach dwuspadowy pobity blachą miedzianą, z czworoboczną wieżyczką neogotycką na sygnaturkę. Barokowa ambona i krucyfiks, kropielnica w kształcie kielicha o cechach barokowych, kamienna chrzcielnica z XVI w.

16. SECESYJNE KAMIENICE
W stylu secesyjnym zbudowano w 1904 r. kamienicę nr 7, własność poczmistrza Gustawa Veterle (obecnie: ośrodek zdrowia), nr 9 – z II poł. XIX w. przebudowaną w stylu secesyjnym, obecnie Miejskie centrum Kultury „Integrator”, nr 11 – gmach Szkoły Ludowej i Wydziałowej Męskiej z 1903 r., nr 13 – z 1909 r., wolnostojącą kamienicę u zbiegu ul. Polnej i Mickiewicza, własność burmistrza Karla Sohlicha, nr 21 – z 1905 r., wg proj. Juliusza Stritzkiego, właściciel J. Kubeczka, nr 23 – z 1908 r., dom narożny przylegający do lewego brzegu Bładnicy koło mostu, własność Anny Heinisch, nr 25 – z 1911 r., własność Ludwik Choma, wolnostojący, przylegający do prawego brzegu Bładnicy, zachowany plan sytuacyjny i plan budowy wykonany przez Juliusza Stritzkiego. 

Na uwagę zasługuje gmach poczty z 1901 r., pierwotnie gmach sądu grodzkiego z więzieniem na zapleczu, a także dawny notariat Alberta Czaji – nr 12 (obecna Szkoła nr 9).
Jeszcze przed I wojną światową następuje odejście od secesji. W architekturze oznacza to nowoczesne rozwiązania konstrukcyjne, proste bryły, zupełny brak dekoracji fasad. Przykładem mogą tu być okazałe wille Hennerów i Appermannów (nr 17 i 19), a także Stritzkich, dra Jastrzębskiego, Drabinów i innych.

17. POMNIK „NASZYM BOHATEROM”
20 VII 1924 r. w 5. rocznicę bitwy pod Skoczowem Towarzystwo „Sokół” dokonało odsłonięcia pomnika „Naszym Bohaterom” według projektu prof. Jana Raszki, z inskrypcją ks. Emanuela Grima. Został on zniszczony w czasie okupacji hitlerowskiej. 22 VII 1961 r. odsłonięto w tym miejscu, czylu i zbiegu ulic Mickiewicza i Targowej, pomnik „Poległym za polskość Śląska” według projektu Artura Cienciały. Z powody złego stanu został rozebrany w 2015 r., a 11 XI 2015 r. odsłonięto w tym miejscu kopię pierwszego pomnika „Naszym Bohaterom”.

Wskazanie:
 Po drugiej stronie ulicy stoi gmach dawnego katolickiego sierocińca, zbudowanego w 1910 r. przez Towarzystwo bł. Jana Sarkandra, przy wsparciu ks. Jana Ew. Mocki. Przy ogrodzeniu Caritasu stoi na postumencie figura św. Jana Sarkandra, ufundowana przez Sperlingów w 1890 r.